|
|
(Lßu ý: bài này g÷i tên các cung b§c theo l¯i Anh-MÛ, tÑc là Do, Re, Mi v.v. là các bñc I, II, II v.v. k t× chü âm (tonic), còn C, D, E v.v. là tên các n¯t nhÕc.)
Trong bài này tôi xin nói v« ngh® thu§t ph± nhÕc b¢ng cách phân tích mµt s¯ nhæng bài ca cüa PhÕm Duy. Không phäi là bài nào PhÕm Duy ph± cûng hay, cûng không phäi bài nào n±i tiªng cüa ông cûng hay, nhßng ông biªt cách dùng ðü m÷i kÛ thu§t mµt cách r¤t lão luy®n và nhæng bài hay nh¤t cüa ông thì chßa ai h½n ðßþc. Tôi s¨ ðßa ra nhæng bài r¤t tß½ng phän v« cäm xúc cûng nhß kÛ thu§t, ð minh h÷a ðim này.
Khi nói v« th½ ph± nhÕc, và v« nhÕc Vi®t Nam nói chung, ngßi ta thßng quá chú tr÷ng ðªn sñ gþi cäm cüa li ca. Ðây là quan ni®m thông thßng cüa ngßi Vi®t v« âm nhÕc, nhß mµt tác giä VN ðã nói: "Âm nhÕc là mµt ngh® thu§t dña trên hai yªu t¯ cån bän: vô ngôn và trñc nh§n. Âm nhÕc ðªn ho£c không ðªn v¾i chúng ta. Chúng ta cäm ho£c không cäm mµt bän nhÕc. V¾i âm nhÕc, không có v¤n ð«: hiu ho£c không hiu. Vì âm nhÕc không c¥n lý lu§n, dçn giäi..." Theo tôi, ðây là mµt quan ni®m sai l¥m và lßi biªng, vì mµt nhÕc sî giöi phäi biªt dùng kÛ thu§t ð gây rung cäm, và ngßi nghe nªu hiu biªt nhæng kÛ thu§t ðó s¨ lînh hµi ý nhÕc h½n. Cái ðó không nhæng không ngån tr· sñ rung cäm mà còn tång gia sñ thích thú và rung cäm khi nghe nhÕc, cûng nhß ngßi biªt võ t¤t nhiên phäi thß·ng thÑc h½n ngßi không biªt võ khi th¤y võ sî múa mµt bài quy«n. Vì v§y trong bài này tôi s¨ nh¤n mÕnh v« khía cÕnh nhÕc h½n là li.
ThoÕt nghe qua và nhìn vào nhÕc, khó th¤y là nhÕc bài này hay · ch² nào. Nhßng không th quên ðßþc cái tác døng mà nó gây vào thính giä mi«n Nam trong thi chiªn. PhÕm Duy k là m²i l¥n nó ch½i · phòng trà là nhß có "riot". Tôi còn nh¾ khi · New Zealand b÷n du h÷c sinh chúng tôi ðßþc nghe bång này, ðÑa nào cûng bàng hoàng. Th§m chí có ngßi · mi«n Nam ðã cho r¢ng bài này là mµt trong nhæng lý do làm mi«n Nam thua!
TÕi sao bän nhÕc này lÕi có mµt tác døng mÕnh nhß thª? Ðành r¢ng li cûng có änh hß·ng ph¥n nào, nhßng nhæng li phän chiªn nhß v§y · mi«n Nam ngày xßa không phäi là quá hiªm.
Nhìn vào melody thì th¤y r¤t giän d¸, không có nhæng hþp âm, chuyn gi÷ng c¥u kÏ. LÕi dùng th major và m¾i vào nhæng notes ð¥u ðã theo y hþp âm major tonic (Do, Mi, Sol):
"Em höi anh, em höi anh, bao gi tr· lÕi ?"
ðáng l¨ phäi dành cho nhæng bän vui tß½i d dãi. Tiªt t¤u cûng không có gì r¡c r¯i c¥u kÏ. Nói tóm lÕi, v« phß½ng di®n nhÕc lý, c¤u trúc, khó giäi thích ðßþc tác døng cüa bài nhÕc.
Theo tôi, tác døng này chính là · cái tiªt t¤u và âm giai vô cùng giän d¸ nhßng mÕnh m¨ ðó. Câu ð¥u dùng có 4 notes (sol cao, mi, do, sol th¤p) mà träi mµt octave, gây mµt cäm tß·ng trñc tiªp, không c¥u kÏ, ðánh mÕnh vào xúc cäm cüa ngßi nghe. Cái này kªt hþp v¾i tiªt t¤u cûng giän d¸ mÕnh m¨ ð ði thÆng vào lòng ngßi. Ði®u trß·ng làm cho nhÕc ðßþm mµt vë chua chát, thay vì cái bu°n nï non ü rû cüa ði®u thÑ.
Tiªp tøc bän nhÕc, giai ði®u tiªp tøc cái kiu cÑng cöi giän d¸ ðó, nhäy nhæng quãng (intervals) l¾n, nhi«u lúc thoÕt nghe th¤y vøng v« khó ch¸u, nhßng ðó là mµt cái "vøng v« c¯ ý" r¤t sâu s¡c. Nó lÕi ði r¤t sát v¾i li, vì li bài th½ cûng không c¥u kÏ mà dùng toàn nhæng chæ giän d¸, nôm na, cÑng, mÕnh ð ð§p thÆng vào emotion cüa ngßi nghe:
Cách xây dñng cao ðim (climax) cûng ðáng
chú ý. PhÕm Duy b¡t ð¥u b¢ng cách
chuyn qua th thÑ:
Anh tr· v«, chi«u hoang tr¯n n¡ng
Poncho bu°n li®m kín h°n anh
gây mµt cäm giác cång thÆng, ðe d÷a, làm ngßi nghe ch ðþi mµt cái gì xäy ra... và climax t¾i b¢ng cách chuyn lÕi v« th trß·ng và dùng mµt sñ tiªn din hoà âm (chord progression) r¤t "cån bän", Fa major -> Sol major -> Do major, thßng dùng ð kªt thúc nhæng khúc nhÕc êm ái, vui tß½i:
nhßng dùng trong trßng hþp này lÕi cho ngßi nghe mµt cäm giác ðau ð¾n cùng cñc, t¾i mÑc ðµ tê li®t, cam ch¸u. Chæ "em ½i" v« chü âm mà nghe nhß mµt tiéng thét nÑc n·.
Bän nhÕc này thi ðó ch½i theo kiu rock cüa MÛ, v¾i tiªng percussion mÕnh m¨, cùng v¾i gi÷ng hát r¤t truy«n cäm cüa Thái Thanh, r¤t thích hþp v¾i ði®u nhÕc.
Bài này, so v¾i KÖ V§t Cho Em, thì quä là tß½ng phän ðü m÷i m£t nhßng cûng ðÕt mµt tµt ðïnh ngh® thu§t. Mµt bài thì d°n d§p, "vøng v«", thô bÕo, mµt bài thì êm d¸u, uyn chuyn. Cái tính cñc kÏ ða dÕng (diversity) này cüa PhÕm Duy chßa có nhÕc sî Vi®t Nam nào h½n ðßþc. Ð biu din mµt tình cäm hoài hß½ng êm nh©, PhÕm Duy dùng mµt tiªt t¤u nh© nhàng và mµt giai ði®u r¤t êm. Ông cho vào nhæng accidentals nhß Mi · chæ thÑ 3 ("sß½ng") (thay vì Mi giäm cüa th minor), Sol giäm · chæ thÑ 5 ("lên"), gây ra nhæng bán cung ¦n (implied) ho£c hi®n ð làm tång vë bàng bÕc êm d¸u ðó. C¤u trúc cüa giòng nhÕc là mµt c¤u trúc r¤t c± ðin, r¤t ð©p, b¯n câu ð¥u uyn chuyn ði lên t× t× r°i rút xu¯ng. Cái dáng (melodic contour) này ðßþc nh¡c lÕi và nh¤n mÕnh thêm · b¯n câu sau, nghîa là ði lên cao h½n, mÕnh h½n trß¾c khi lÕi rút xu¯ng, nhß sóng thuÖ tri«u hay sóng trong lòng ngßi nh¾ quê hß½ng:
Sang ðoÕn sau, cái contour này lÕi mÕnh h½n næa khi giòng nhÕc lên cao vút và ð±i qua major:
trß¾c khi tr¥m l¡ng xu¯ng và tr· v« giai ði®u ð¥u tiên:
(Thuy«n Vin XÑ ðßþc ngßi viªt
phöng soÕn cho guitar tremolo - xin xem ð¸a chï
web · cu¯i bài.)
Nªu KÖ V§t Cho Em và Thuy«n Vin XÑ tß½ng phän nhau v« cách dùng giai ði®u (mµt bài c¯ ý vøng v«, mµt bài khéo léo uyn chuyn), thì Ng§m Ngùi và Nø T¥m Xuân tß½ng phän nhau v« kÛ thu§t xØ døng tiªt t¤u, mµt bài giän d¸, mµt bài phÑc tÕp.
Ng§m Ngùi là mµt bài th½ løc bát, mµt th th½ r¤t ð«u ð£n, m²i câu kªt thúc v¾i mµt v¥n b¢ng (thñc ra câu bát kªt thúc b¢ng hai v¥n b¢ng · chæ 6 và 8). Trong tiªng Vi®t, v¥n b¢ng là nhæng âm ð½n cung (monotone), không lên xu¯ng, gây mµt cäm tß·ng yên tînh, nghï ng½i. Âm ngang là ð½n cung cao, âm huy«n là ð½n cung th¤p.V¥n tr¡c trái lÕi là nhæng âm chuyn ðµng, ði t× tone này qua tone khác (nhß s¡c, höi, ngã, ho£c b¸ ch£n trong h÷ng nhß n£ng, ho£c ch£n · hàm, lßÞi, môi nhß át, áp...
Trong âm nhÕc, tính yên tînh nghï ng½i cüa v¥n b¢ng ðßþc th hi®n b¢ng chü âm (tonic) cüa âm giai, mà ta g÷i là "Do" trong tonic sol-fa. Ði v« chü âm, nh¤t là nªu có hþp âm chü (tonic chord) nâng ðÞ, là cäm th¤y nhß thuy«n ðã v« t¾i bªn. Løc bát có mµt âm ði®u r¤t d dãi ð¯i v¾i ngßi hay ðòi höi, r¤t khoái tai ð¯i v¾i ngßi d tính, là vì nó có t¾i ba v¥n b¢ng r¤t mÕnh trong m²i hai câu (cµng v¾i tiªt t¤u chÇn ð«u ð£n) 1 2, 1 2, 1 2....
NhÕc cüa bài Ng§m Ngùi là mµt
trong nhæng bän th½ ph± nhÕc giän
d¸ nh¤t cüa PhÕm Duy. Có th nói
là t¤t cä nhæng ð£c tính d
dãi cüa løc bát ðßþc d¸ch
sát ra âm nhÕc. Nguyên ðoÕn ð¥u,
m²i câu kªt thúc b¢ng mµt chü âm
(huy«n = Do th¤p, ngang = Do cao):
Nhip cûng ð«u ð«u giæ nguyên tính cách ru ngü cüa th½ løc bát, không thêm b¾t v¥n nào. Vì trung thành v¾i th½ nhß v§y, nên hát lên nghe g¥n nhß là ð÷c th½ - КC chÑ không phäi là NGÂM, vì khi ngâm ngßi ta ngân nga ra thành nhæng âm ði®u phÑc tÕp h½n. Có l¨ nhÕc bài Ng§m Ngùi d ði vào lòng ngßi · cái løc bát tính ðó.
Vào ðoÕn giæa, sñ ð«u ð£n ðßþc giäm b¾t nh chuyn gi÷ng (modulate) sang âm giai Fa.
Tiªt t¤u 3+3 cüa câu løc (mà ta thïnh thoäng th¤y trong løc bát, kiu nhß "khi chén rßþu, khi cuµc c") ðßþc d¸ch y nguyên ra nhÕc:
Ъn ðây m¾i th¤y li th½ ðßþc thay ð±i ðôi chút, b¢ng cách nh¡c ði nh¡c lÕi câu "ngü ði em" - cûng d hiu, vì cái không khí "ngü" nó th¤m vào toàn bài! Kªt thúc bän nhÕc là nhæng cung cüa hþp âm Do thÑ ð gþi mµt cäm giác lâng lâng, u oäi:
Cûng xin nói là theo ý tôi, không phäi bài nào cüa PhÕm Duy hay cüa các nhÕc sî khác mà theo sát li cûng thành công nhß Ng§m Ngùi. Quá nhi«u bài (k cä nhi«u bài r¤t n±i tiªng, xin min k ra ðây) có khuynh hß¾ng lên xu¯ng lung tung theo nhæng d¤u ngang s¡c huy«n höi ngã n£ng cüa li, và do ðó nghe chï nhß mµt kiu ngâm th½ tân thi, kém nhÕc tính, vì không áp døng nhæng quy t¡c th¦m mÛ cüa âm nhÕc. Ðây là mµt v¤n ð« chung trong vi®c ph± nhÕc th½ Vi®t Nam mà tôi s¨ xin nói t¾i sau.
(Ng§m Ngùi ðßþc ngßi viªt phöng
soÕn cho piano - xin xem ð¸a chï web · cu¯i
bài.)
- Láy và lót: chï hai chæ "trèo lên" mà thành 10 v¥n:
Tuy láy ði láy lÕi, nhßng không të chút nào, vì giai ði®u cûng "trèo lên" theo li, trong mßi v¥n ðó ðã lên g¥n hai octaves.
- Melisma: mµt chæ mà kéo dài và u¯n éo lên xu¯ng qua nhi«u cung:
Câu bát cûng dùng nhæng kÛ thu§t ðó:
Sang nhæng ðoÕn sau, tiªt t¤u ch§m d¥n và tr· thành ngân nga
Nhæng cách lót, láy và melisma này PhÕm Duy còn dùng trong nhi«u bài dân ca khác nhß Ð¯ Ai:
Ðó là v« tiªt t¤u. V« âm giai, bài này dùng ngû cung ð hþp v¾i dân ca, nhßng có chút nào âm ði®u Tây phß½ng vì xØ døng nhi«u nhæng cung cüa hþp âm trß·ng (Do major). Cách ði lên trong câu løc
r¤t giän d¸, mÕnh và d nghe: dùng quãng 5 (fifth interval) cüa Do (Do - Sol), r°i quãng 5 cüa Fa (Fa - Do), r°i quãng 5 cüa Sol (Sol - Re), r°i quãng 5 cüa Do. Ngßi biªt nhÕc lý s¨ th¤y ngay r¢ng quãng 5 là "hþp âm" cån bän nh¤t trong m÷i loÕi nhÕc (nó là harmonic ð¥u tiên sau octave) và Fa - Do - Sol - Re là tÑ cung cån bän cüa dân nhÕc, l§p b¢ng mµt chu²i quãng nåm. Nó làm cho âm ði®u câu này ðßþm mµt vë mÕnh và sáng süa, trß¾c khi hoá giäi b¢ng mµt câu có giai ði®u r¤t êm ái (dùng quãng nhö hai và ba):
Sñ tß½ng phän t× mÕnh m¨ sang êm ái này ðßþc các ca sî giöi khai thác r¤t công hi®u, ðang crescendo b²ng chuyn sang piano - grazioso.
Sau khi cho ta "leo cây" · câu løc, câu bát kéo ta ði xu¯ng, nhßng thay vì v« Do th¤p (tonic), b²ng chuyn h® sang La (relative minor).
L¯i chuyn h® (metabole) này cûng là mµt kÛ thu§t dùng trong nhæng bài dân ca ð gây mµt sñ b¤t ng, k¸ch tính (dramatic).
Nói tóm lÕi, PhÕm Duy ðã t§n
døng nhæng kÛ thu§t cüa dân ca nhß
láy, lót, melisma và metabole ð xây mµt
bän "dân ca m¾i" r¤t ðiêu luy®n.
LÕi mµt bài løc bát. Nhßng l¯i ph± nhÕc cüa PhÕm Duy trong bài này hoàn toàn khác hÆn Ng§m Ngùi hay Nø T¥m Xuân, ðªn ðµ khó tß·ng tßþng là ba bài cùng mµt ngßi làm ra!
V« ý th½, có mµt sñ v×a tß½ng phän v×a hòa hþp giæa cái vui cüa cänh "xuân tß½i, tiên ð°ng" v¾i cái bu°n bu°n cüa thi sî nh¾ thiên thai không bao gi tìm lÕi ðßþc. Sñ tß½ng phän này s¨ ðßþc nhÕc sî din tä b¢ng sñ tß½ng phän giæa nhÕc ðoÕn A và ðoÕn B (mà ta hay g÷i là "ði®p khúc").
PhÕm Duy viªt bài này cho c£p song ca Thái Thanh - Thái H¢ng, nên nhÕc có hai bè quan tr÷ng g¥n ngang nhau. Ngoài ra ông còn viªt nhæng khúc nhÕc ð n¯i tiªp các câu, ph¥n n¯i này g¡n ch£t ch¨ v¾i ði®u chính, không th tách ri. PhÕm Duy nói là trong bài này ông ðã b¡t th½ phäi theo nhÕc, tÑc là ð£t quy t¡c th¦m mÛ cüa nhÕc lên trên th½, và kªt quä là mµt bän nhÕc dìu d£t nghe không th biªt ðßþc là th½ ph±.
B¯n câu løc bát trên cüa Thª Læ ðßþc xào xáo, s¡p ð£t lÕi ð cho mµt âm ði®u thích hþp:
Tuy li l¨ khác hÆn, nhßng ð÷c kÛ thì lÕ thay, t¤t cä các t× trong nguyên bän cûng ð«u n¢m trong bài ca g¥n nhß không thiªu chæ nào! Thêm mµt vài chæ lót, ð®m nhß "nâng niu", "hò xàng xê", "êm êm" không thay ð±i gì không khí cüa th½. Tuy s¡p ð£t lÕi, li vçn hoàn toàn tñ nhiên không gßþng ép. ÐoÕn hai tiªp tøc theo kiu ðó:
Th§t là mµt kiu ph± th½ r¤t ðµc ðáo. Bây gi ta hãy nhìn vào nét nhÕc. PD dùng nh¸p Tango, nhßng mµt thÑ tango r¤t ð£c s¡c, ðã biªn ð±i theo cách cüa ông. Nh¸p Tango thßng r¤t n£ng, nay ðßþc làm nh© ði b¢ng nhæng triplets tuôn ra liên miên nhß nhæng ðþt sóng không bao gi ng×ng (ðây ta phäi k cä nhÕc ð®m "la la la ..." là mµt ph¥n không th tách ri cüa ði®u nhÕc). T±ng cµng g¥n 60 v¥n n¯i tiªp nhau! Không có bän nhÕc Vi®t Nam nào khác viªt theo kiu nhß v§y, tuy kÛ thu§t này dùng nhi«u trong nhÕc c± ðin Tây phß½ng.
V« giai ði®u, PhÕm Duy cûng xØ døng mµt kÛ thu§t thßng dùng trong nhÕc c± ðin Tây phß½ng là ði t× mµt motif (câu ng¡n, ý nhÕc nhö) mà khai trin ra. Motif này g°m nåm v¥n, và cách lên xu¯ng cüa nó ðßþc th¤y rõ nªu ta dùng nhæng d¤u tiªng Vi®t (bö hai chæ ð¥u):
XØ døng mµt motif ng¡n nhß v§y làm bän nhÕc d cäm nh§n, nhßng mu¯n thñc sñ hay thì phäi có mµt cái "melodic contour" (hình dáng l¾n cüa giai ði®u) ð©p ð làm sßn, trên ðó ð£t motif nhß nhæng viên gÕch. Melodic contour ðoÕn ð¥u bài này kh·i t× trên cao, ði xu¯ng tùng ðþt, t¾i ðáy · chæ "kim ð°ng", r°i t× t× ði lên tr· lÕi. Hình th nhß chæ U hay nhß thung lûng. Cái contour này ðßþc nh¡c lÕi mµt l¥n næa trß¾c khi ði vào ðoÕn giæa.
Hi®u quä cüa c¤u trúc này là mµt ði®u nhÕc r¤t vui tß½i, r¤t d cäm nh§n, nhßng cûng r¤t mÛ thu§t · quy mô l¾n và nhö. Ngoài ra cûng nên nh§n th¤y là ði qua g¥n 120 notes nhÕc r°i m¾i nghï · chü âm, khác v¾i Ng§m Ngùi cÑ 6 hay 8 chæ là v« chü âm. Sñ dè sën chü âm này làm cho ý nhÕc chuyn ðµng không ng×ng.
Sang ðoÕn giæa (B), PhÕm Duy tÕo ra mµt sñ tß½ng phän tuy®t ð©p không nhæng v« tiªt t¤u (t× liên tøc ð±i thành ch§m rãi, ng¡t quãng), mà còn b¢ng cách chuyn vào âm giai thÑ cüa cung b§c 3, tÑc là t× Do major chuyn qua Mi minor. Ðây là mµt modulation khá ð£c bi®t (ph¥n l¾n nhÕc sî khác s¨ chuyn qua Do minor ho£c La minor chÑ không nghî t¾i chuyn qua Mi minor), nó cho ði®u nhÕc lúc này mµt màu s¡c h½i b¤t ng, m½ h°, lâng lâng, bu°n bu°n... nói tóm lÕi là r¤t hþp v¾i li:
Sñ tß½ng phän v¾i ðoÕn A ðßþc nh¤n mÕnh b¢ng nhæng melisma (u¯n éo gi÷ng) và appoggiatura r¤t duyên dáng, uyn chuyn trong nhæng chæ "Ô", "hÕc", "tr¡ng", "bay", "v«"...
Sau khi cüng c¯ gi÷ng Mi thÑ b¢ng nhæng hoà âm thßng l® (La thÑ, Si 7, Mi thÑ), nhÕc chuyn qua relative major (Sol trß·ng) r°i dùng nhæng dominant progressions (hþp âm Mi -> La -> Re -> Sol -> Do n¯i tiªp nhau t×ng quãng 4) r¤t tñ nhiên, hþp lý và c± ðin ð tr· lÕi gi÷ng Do cû:
Nhæng modulations và chord progression liên miên
này làm màu s¡c nhÕc trong ðoÕn
B thay ð±i không ng×ng, khiªn ngßòi
nghe có cäm tß·ng nhß ði qua mµt
"c¥u v°ng âm thanh" (rainbow of sound) khó tìm
th¤y trong bän nhÕc Vi®t Nam nào khác.
Ta cäm h¤y là trong ðoÕn A, sñ chuyn
ðµng (movement) cüa nhÕc n¢m · b«
m£t, · tiªt t¤u rµn rã, còn
sang ðoÕn B, sñ chuyn ðµng này "l£n"
xu¯ng chi«u sâu cüa hoà âm, còn
b« m£t tiªt t¤u thì tr· thành
phÆng l£ng.
Trong khi bài Tiªng Sáo Thiên Thai chú tr÷ng ðªn âm ði®u ð quyªn rû lòng ngßi, bài Pháp Thân sau ðây chú tr÷ng ðªn vi®c dùng âm ði®u, nh¤t là hòa âm, ð din tä ý tß·ng. Có th g÷i ðây là nhÕc biu tßþng (symbolist music). PhÕm Thiên Thß, cûng nhß PhÕm Duy, n±i tiªng nh¤t trong qu¥n chúng là nh nhæng bài tình ca nhß "Ngày Xßa Hoàng Th¸", nhßng v« giá tr¸ ngh® thu§t thì phäi k ðªn nhæng bài ÐÕo Ca cüa hai tác giä này.
Theo tôi, Mßi Bài ÐÕo Ca là mµt trong hai tác ph¦m hay nh¤t cüa PhÕm Duy (tác ph¦m kia là trßng ca M© Vi®t Nam), mà cûng là cüa n«n tân nhÕc Vi®t Nam nói chung. ÐoÕn này dña theo hai nhà nhÕc h÷c Etienne Gauthier và Hoàng Ng÷c Tu¤n. Vì bài ðã khá dài nên chï nói v« ÐÕo Ca 1 (Pháp Thân) mà thôi.
ÐÕo ca là th½ cüa PhÕm Thiên Thß, mµt th¥y tu kiêm thi sî (ho£c thi sî ðµi l¯t th¥y tu), do PhÕm Duy ph± nhÕc. Chæ "ÐÕo" không có nghîa là tôn giáo, mà có nghîa là con ðßng. Tuy nhiên ÐÕo không phäi chï có nghîa là con ðßng cüa Lão. Ý nghîa chæ ÐÕo ðã rõ ràng .trong toàn th mßi bài ÐÕo Ca và thâu tóm trong bài mµt: mình v¾i ta tuy hai mà mµt, thì tÕi sao còn phân bi®t Lão v¾i Ph§t?
ÐÕo Ca không phäi là mµt bài h÷c triªt lý. Ðã r¤t nhi«u tác ph¦m vån h÷c nói v« nhæng ý tß·ng trong ÐÕo Ca mµt cách sâu s¡c h½n. Cái ð£c bi®t cüa ÐÕo Ca là sñ cµng tác m§t thiªt giæa hai tác giä, ðßa ðªn mµt sñ ð°ng nh¤t chßa t×ng có giæa th½ và nhÕc. V« nhÕc lý, ðim ð£c s¡c nh¤t cüa ÐÕo Ca là trong vài bài nhÕc sî ðã xây dñng toàn bän nhÕc cån cÑ t× hòa âm (harmony) chÑ không phäi là t× sñ ngân nga câu th½ nhß l¯i làm nhÕc cüa h¥u hªt các nhÕc sî VN, ngày xßa cûng nhß bây gi.
(mu¯n nghe ÐÕo Ca b¢ng realaudio xin vào http://kicon.com/PhamDuy)
PTT/PD ð£t tên tña cho ÐÕo Ca là "Trong thành vách sß½ng mù" - mµt ngßi ði tìm chân lý, ð thoát ra khöi ðám sß½ng mù t¯i ám. Chân lý có th · r¤t g¥n ta nhßng ta không th¤y. Bài ca kh·i ð¥u · Sol trß·ng, nhßng ngay cu¯i câu ð¥u ðã xu¤t hi®n n¯t E giäm nghe là lÕ - gi÷ng C thÑ chång? Tr· lÕi G trß·ng, nhßng r°i lÕi hi®n ra mµt cung B giäm không thuµc th trß·ng. Câu nhÕc nghe khúc khuÖu, l¥n mò, s soÕng, nhi«u l¥n nhß mu¯n ð±i mà lÕi tr· v« ch² cû, chân lý nhß sát g¥n nhßng r°i lÕi xa vi:
Nhßng r°i, b²ng nhß mµt tia m£t tri lóe sáng, "thành vách sß½ng mù" r¨ ra và chân lý huy hoàng hi®n ra trong gi÷ng E giäm trß·ng, ð¥y vë hân hoan:
mµt gi÷ng E giäm trß·ng th§t b¤t ng mà cûng th§t hþp lý, th§t xa lÕ mà cûng th§t g¥n gûi (vì t× hþp âm G trß·ng t¾i hþp âm E giäm trß·ng chï ð±i có hai bán cung). Chân lý · ngay cÕnh ta mà ta không biªt!
NhÕc sî Hoàng Ng÷c Tu¤n phê bình r¢ng sñ xØ døng hoà âm mµt cách hþp lý ð xây dñng bän nhÕc này ðã khiªn cho nó xÑng ðáng ðßþc coi là tµt ðïnh cüa âm nhÕc VN trß¾c 1975.
Thu Ca không phäi là mµt bài th½ ph± nhÕc theo nghîa thông thßng vì li ðßþc phöng d¸ch t× tiªng Pháp. Tuy nhiên tôi cûng xin nói v« nó · ðây vì PhÕm Duy ðã r¤t xu¤t s¡c trong vi®c din ðÕt nhæng ý tß·ng, cäm xúc cüa nguyên bän.
Bài th½ cüa Verlaine r¤t nhi«u ¤n tßþng, ông gþi lên nhæng tiªng vî c¥m lê thê, nÑc n·, làm ta có th tß·ng tßþng cä nhæng tiªng mã vî c÷ sát dây ðàn khi t¤u lên m²i n¯t nhÕc. NhÕc cüa PhÕm Duy ðã din d¸ch nhæng ¤n tßþng ðó thành nhÕc r¤t thành công.
ÐoÕn ð¥u (A) ði vào v¾i mµt ði®u nhÕc ch§m rãi, m«m mÕi, lß¾t dài nhß tiªng vî c¥m mµt cách u oäi và lê thê trong th minor (hay ðúng h½n là mµt th ngû cung):
Sang ðoÕn B, tiªng "sanglots" cüa vî c¥m ðßþc din tä r¤t tuy®t di®u v¾i nhæng âm Fa (tôi lÕi dùng ký âm tonic sol-fa, tÑc là Fa là bñc IV t× chü âm) r¤t tr¥m
Câu nhÕc ng¡n, nhß nhæng tiªng ngh©n, và khô, chï dùng bñc 1, 5 và 8 cüa âm giai Fa, r°i transpose cái motif ðó lên Si flat, mµt hþp âm nghe h½i chß¾ng, ð din tä sñ ngh©n ngào tÑc tß·i trong c± h÷ng. Motif r¤t ng¡n (hai n¯t nhÕc) ðó láy nhi«u l¥n, lên d¥n, r°i không ðßþc hóa giäi (resolve) v« chü âm mà l½ lØng · cung Re (b§c 2) ð din tä tâm th¥n hoang mang b¤t ð¸nh cüa thi sî.
Sang ðoÕn C, ngßi thi sî ði lang thang trong ng÷n gió:
Cûng nhæng câu nhÕc r¤t ng¡n, chï hai t¾i b¯n tiªng, nhß nhæng chiªc lá khô thoáng bay lä tä trong gió. Cûng nhß ðoÕn hai, không có sñ hóa giäi v« chü âm, mà nét nhÕc kªt thúc l½ lØng · Sol (bñc 5).
T× nhæng tiªng nï non k l có tính cách h½i cäi lß½ng cüa Уng Thª Phong trong "Gi÷t Mßa Thu" t¾i khúc nhÕc ð¥y ¤n tßþng cüa Thu Ca Ði®u Ru нn, nhÕc v« Thu cüa Vi®t Nam ðã tiªn mµt bß¾c r¤t dài. NhÕc thß½ng mÕi g¥n ðây không có bài nào tiªp n¯i, th§m chí bén gót "Thu Ca" mà trái lÕi, có vë quay tr· lÕi cái nï non d dãi thi xa xßa.
(Thu Ca Ði®u Ru нn ðßþc ngßi
viªt phöng soÕn cho classical guitar - xin xem ð¸a
chï web · cu¯i bài)
KŠT LU‡N
Qua nhæng bài th½ ph± nhÕc v×a k, tôi ðã c¯ g¡ng minh h÷a nhæng kÛ thu§t ph± nhÕc Vi®t Nam cüa mµt bñc th¥y r¤t ða dÕng v« môn này.
T× giän d¸ (Ng§m Ngùi) ðªn c¥u kÏ (Nø T¥m Xuân), t× "c¯ ý vøng v«" (KÖ V§t Cho Em) t¾i tinh vi (Thuyn Vin XÑ), t× âm ði®u dân nhÕc Vi®t Nam (NTX) t¾i âm ði®u Tây phß½ng (Tiªng Sáo Thiên Thai), t× cách dùng tiªt t¤u (NTX, TSTT, Thu Ca) t¾i cách dùng giai ði®u (TVX) t¾i cách dùng hòa âm (TSTT, Pháp Thân), t× giæ nguyên bän (NN) t¾i s¡p ð£t hÆn lÕi li th½ (TSTT), không có khía cÕnh nào cüa kÛ thu§t ph± nhÕc mà PhÕm Duy không có tài xØ døng mµt cách lão luy®n.
Tñu chung, møc ðích cüa sñ ph± nhÕc th½ là ð tång cßng âm ði®u và ý tß·ng cüa th½. Có hai cái tests ta có th dùng ð xem møc ðích ðó có ðÕt ðßþc hay không:
1. Ngßi nghe không ðßþc cäm th¤y
ðây là bài th½
2. Nªu biªt là th½, ngßi nghe phäi
cäm th¤y bài ca có cái gì hay h½n
bài th½, và dî nhiên là không
ði ngßþc ý bài th½.
Ph± nhÕc th½ Vi®t Nam r¤t d mà cûng r¤t khó. D vì tiªng Vi®t có d¤u, âm ði®u b¢ng tr¡c êm ái cüa th½ tñ nó ðã gþi ra ði®u nhÕc u¯n éo ði lên ði xu¯ng. Chï c¥n nghe nhæng ði®u "hò Huª" thì ðü th¤y là li th½ d änh hß·ng lên nhÕc ch×ng nào. Khó, là vì chính nhæng d¤u ðó c¥m tù ngßi viªt nhÕc, khiªn trí tß·ng tßþng âm nhÕc cüa h÷ nhß b¸ xi«ng xích, m¤t phóng khoáng, ð nhæng âm ði®u cüa th½ trói buµc nhæng quy lu§t mÛ thu§t cüa âm nhÕc.
Vì v§y r¤t d làm mµt bài th½ VN ph± nhÕc t¥m thßng. B¤t cÑ ai biªt 1, 2 âm giai (trß·ng, thÑ hay ngû cung) cûng có th "ph± nhÕc" mµt bài th½. Ph¥n l¾n th½ ph± nhÕc VN n¢m trong loÕi này. R¤t khó làm mµt bài th½ ph± nhÕc xu¤t s¡c, thoát ra ngoài ði®u th½ và ðem thêm h°n vào th½ nhß nhæng bài ta ðã th¤y.