Sign In Sign-Up

Welcome!

Close

Would you like to make this site your homepage? It's fast and easy...

Yes, Please make this my home page!

No Thanks

  Don't show this to me again.

Close

(L­u ý: bµi nµy gäi tªn c¸c cung bËc theo lèi Anh-Mü, tøc lµ Do, Re, Mi v.v. lµ c¸c bùc I, II, II v.v. k tõ chñ ©m (tonic), cßn C, D, E v.v. lµ tªn c¸c nèt nh¹c.)

Trong bµi nµy t«i xin nãi vÒ nghÖ thuËt phæ nh¹c b»ng c¸ch ph©n tÝch mét sè nh÷ng bµi ca cña Ph¹m Duy. Kh«ng phi lµ bµi nµo Ph¹m Duy phæ còng hay, còng kh«ng phi bµi nµo næi tiÕng cña «ng còng hay, nh­ng «ng biÕt c¸ch dïng ®ñ mäi kü thuËt mét c¸ch rÊt l·o luyÖn vµ nh÷ng bµi hay nhÊt cña «ng th× ch­a ai hn ®­îc. T«i sÏ ®­a ra nh÷ng bµi rÊt t­ng phn vÒ cm xóc còng nh­ kü thuËt, ® minh häa ®im nµy.

Khi nãi vÒ th phæ nh¹c, vµ vÒ nh¹c ViÖt Nam nãi chung, ng­i ta th­ng qu¸ chó träng ®Õn sù gîi cm cña li ca. §©y lµ quan niÖm th«ng th­ng cña ng­i ViÖt vÒ ©m nh¹c, nh­ mét t¸c gi VN ®· nãi: "¢m nh¹c lµ mét nghÖ thuËt dùa trªn hai yÕu tè c¨n bn: v« ng«n vµ trùc nhËn. ¢m nh¹c ®Õn hoÆc kh«ng ®Õn víi chóng ta. Chóng ta cm hoÆc kh«ng cm mét bn nh¹c. Víi ©m nh¹c, kh«ng cã vÊn ®Ò: hiu hoÆc kh«ng hiu. V× ©m nh¹c kh«ng cÇn lý luËn, dÉn gii..." Theo t«i, ®©y lµ mét quan niÖm sai lÇm vµ l­i biÕng, v× mét nh¹c sÜ giái phi biÕt dïng kü thuËt ® g©y rung cm, vµ ng­i nghe nÕu hiu biÕt nh÷ng kü thuËt ®ã sÏ lÜnh héi ý nh¹c hn. C¸i ®ã kh«ng nh÷ng kh«ng ng¨n trë sù rung cm mµ cßn t¨ng gia sù thÝch thó vµ rung cm khi nghe nh¹c, còng nh­ ng­i biÕt vâ tÊt nhiªn phi th­ëng thøc hn ng­i kh«ng biÕt vâ khi thÊy vâ sÜ móa mét bµi quyÒn. V× vËy trong bµi nµy t«i sÏ nhÊn m¹nh vÒ khÝa c¹nh nh¹c hn lµ li.

Tho¹t nghe qua vµ nh×n vµo nh¹c, khã thÊy lµ nh¹c bµi nµy hay ë chç nµo. Nh­ng kh«ng th quªn ®­îc c¸i t¸c dông mµ nã g©y vµo thÝnh gi miÒn Nam trong thi chiÕn. Ph¹m Duy k lµ mçi lÇn nã chi ë phßng trµ lµ nh­ cã "riot". T«i cßn nhí khi ë New Zealand bän du häc sinh chóng t«i ®­îc nghe b¨ng nµy, ®øa nµo còng bµng hoµng. ThËm chÝ cã ng­i ë miÒn Nam ®· cho r»ng bµi nµy lµ mét trong nh÷ng lý do lµm miÒn Nam thua!

T¹i sao bn nh¹c nµy l¹i cã mét t¸c dông m¹nh nh­ thÕ? §µnh r»ng li còng cã nh h­ëng phÇn nµo, nh­ng nh÷ng li phn chiÕn nh­ vËy ë miÒn Nam ngµy x­a kh«ng phi lµ qu¸ hiÕm.

Nh×n vµo melody th× thÊy rÊt gin dÞ, kh«ng cã nh÷ng hîp ©m, chuyn giäng cÇu kú. L¹i dïng th major vµ míi vµo nh÷ng notes ®Çu ®· theo y hîp ©m major tonic (Do, Mi, Sol):

®¸ng lÏ phi dµnh cho nh÷ng bn vui t­i dÔ d·i. TiÕt tÊu còng kh«ng cã g× r¾c rèi cÇu kú. Nãi tãm l¹i, vÒ ph­ng diÖn nh¹c lý, cÊu tróc, khã gii thÝch ®­îc t¸c dông cña bµi nh¹c.

Theo t«i, t¸c dông nµy chÝnh lµ ë c¸i tiÕt tÊu vµ ©m giai v« cïng gin dÞ nh­ng m¹nh mÏ ®ã. C©u ®Çu dïng cã 4 notes (sol cao, mi, do, sol thÊp) mµ tri mét octave, g©y mét cm t­ëng trùc tiÕp, kh«ng cÇu kú, ®¸nh m¹nh vµo xóc cm cña ng­i nghe. C¸i nµy kÕt hîp víi tiÕt tÊu còng gin dÞ m¹nh mÏ ® ®i th¼ng vµo lßng ng­i. §iÖu tr­ëng lµm cho nh¹c ®­îm mét vÎ chua ch¸t, thay v× c¸i buån nØ non ñ rò cña ®iÖu thø.

TiÕp tôc bn nh¹c, giai ®iÖu tiÕp tôc c¸i kiu cøng cái gin dÞ ®ã, nhy nh÷ng qu·ng (intervals) lín, nhiÒu lóc tho¹t nghe thÊy vông vÒ khã chÞu, nh­ng ®ã lµ mét c¸i "vông vÒ cè ý" rÊt s©u s¾c. Nã l¹i ®i rÊt s¸t víi li, v× li bµi th còng kh«ng cÇu kú mµ dïng toµn nh÷ng ch÷ gin dÞ, n«m na, cøng, m¹nh ® ®Ëp th¼ng vµo emotion cña ng­i nghe:

C¸ch x©y dùng cao ®im (climax) còng ®¸ng chó ý. Ph¹m Duy b¾t ®Çu b»ng c¸ch chuyn qua th thø:
Anh trë vÒ, chiÒu hoang trèn n¾ng
Poncho buån liÖm kÝn hån anh

g©y mét cm gi¸c c¨ng th¼ng, ®e däa, lµm ng­i nghe ch ®îi mét c¸i g× xy ra... vµ climax tíi b»ng c¸ch chuyn l¹i vÒ th tr­ëng vµ dïng mét sù tiÕn diÔn hoµ ©m (chord progression) rÊt "c¨n bn", Fa major -> Sol major -> Do major, th­ng dïng ® kÕt thóc nh÷ng khóc nh¹c ªm ¸i, vui t­i:

nh­ng dïng trong tr­ng hîp nµy l¹i cho ng­i nghe mét cm gi¸c ®au ®ín cïng cùc, tíi møc ®é tª liÖt, cam chÞu. Ch÷ "em i" vÒ chñ ©m mµ nghe nh­ mét tiÐng thÐt nøc në.

Bn nh¹c nµy thi ®ã chi theo kiu rock cña Mü, víi tiÕng percussion m¹nh mÏ, cïng víi giäng h¸t rÊt truyÒn cm cña Th¸i Thanh, rÊt thÝch hîp víi ®iÖu nh¹c.

Bµi nµy, so víi Kû VËt Cho Em, th× qu lµ t­ng phn ®ñ mäi mÆt nh­ng còng ®¹t mét tét ®Ønh nghÖ thuËt. Mét bµi th× dån dËp, "vông vÒ", th« b¹o, mét bµi th× ªm dÞu, uyn chuyn. C¸i tÝnh cùc kú ®a d¹ng (diversity) nµy cña Ph¹m Duy ch­a cã nh¹c sÜ ViÖt Nam nµo hn ®­îc. § biu diÔn mét t×nh cm hoµi h­ng ªm nhÑ, Ph¹m Duy dïng mét tiÕt tÊu nhÑ nhµng vµ mét giai ®iÖu rÊt ªm. ¤ng cho vµo nh÷ng accidentals nh­ Mi ë ch÷ thø 3 ("s­ng") (thay v× Mi gim cña th minor), Sol gim ë ch÷ thø 5 ("lªn"), g©y ra nh÷ng b¸n cung Èn (implied) hoÆc hiÖn ® lµm t¨ng vÎ bµng b¹c ªm dÞu ®ã. CÊu tróc cña gißng nh¹c lµ mét cÊu tróc rÊt cæ ®in, rÊt ®Ñp, bèn c©u ®Çu uyn chuyn ®i lªn tõ tõ råi rót xuèng. C¸i d¸ng (melodic contour) nµy ®­îc nh¾c l¹i vµ nhÊn m¹nh thªm ë bèn c©u sau, nghÜa lµ ®i lªn cao hn, m¹nh hn tr­íc khi l¹i rót xuèng, nh­ sãng thuû triÒu hay sãng trong lßng ng­i nhí quª h­ng:

Sang ®o¹n sau, c¸i contour nµy l¹i m¹nh hn n÷a khi gißng nh¹c lªn cao vót vµ ®æi qua major:

vµ cuèi cïng dõng l¹i ë ©m Do cao:

NÕu Kû VËt Cho Em vµ ThuyÒn ViÔn Xø t­ng phn nhau vÒ c¸ch dïng giai ®iÖu (mét bµi cè ý vông vÒ, mét bµi khÐo lÐo uyn chuyn), th× NgËm Ngïi vµ Nô TÇm Xu©n t­ng phn nhau vÒ kü thuËt xö dông tiÕt tÊu, mét bµi gin dÞ, mét bµi phøc t¹p.

NgËm Ngïi lµ mét bµi th lôc b¸t, mét th th rÊt ®Òu ®Æn, mçi c©u kÕt thóc víi mét vÇn b»ng (thùc ra c©u b¸t kÕt thóc b»ng hai vÇn b»ng ë ch÷ 6 vµ 8). Trong tiÕng ViÖt, vÇn b»ng lµ nh÷ng ©m ®n cung (monotone), kh«ng lªn xuèng, g©y mét cm t­ëng yªn tÜnh, nghØ ngi. ¢m ngang lµ ®n cung cao, ©m huyÒn lµ ®n cung thÊp.VÇn tr¾c tr¸i l¹i lµ nh÷ng ©m chuyn ®éng, ®i tõ tone nµy qua tone kh¸c (nh­ s¾c, hái, ng·, hoÆc bÞ chÆn trong häng nh­ nÆng, hoÆc chÆn ë hµm, l­ìi, m«i nh­ ¸t, ¸p...

Trong ©m nh¹c, tÝnh yªn tÜnh nghØ ngi cña vÇn b»ng ®­îc th hiÖn b»ng chñ ©m (tonic) cña ©m giai, mµ ta gäi lµ "Do" trong tonic sol-fa. §i vÒ chñ ©m, nhÊt lµ nÕu cã hîp ©m chñ (tonic chord) n©ng ®ì, lµ cm thÊy nh­ thuyÒn ®· vÒ tíi bÕn. Lôc b¸t cã mét ©m ®iÖu rÊt dÔ d·i ®èi víi ng­i hay ®ßi hái, rÊt kho¸i tai ®èi víi ng­i dÔ tÝnh, lµ v× nã cã tíi ba vÇn b»ng rÊt m¹nh trong mçi hai c©u (céng víi tiÕt tÊu ch½n ®Òu ®Æn) 1 2, 1 2, 1 2....

Nh¹c cña bµi NgËm Ngïi lµ mét trong nh÷ng bn th phæ nh¹c gin dÞ nhÊt cña Ph¹m Duy. Cã th nãi lµ tÊt c nh÷ng ®Æc tÝnh dÔ d·i cña lôc b¸t ®­îc dÞch s¸t ra ©m nh¹c. Nguyªn ®o¹n ®Çu, mçi c©u kÕt thóc b»ng mét chñ ©m (huyÒn = Do thÊp, ngang = Do cao):
 

Nhip còng ®Òu ®Òu gi÷ nguyªn tÝnh c¸ch ru ngñ cña th lôc b¸t, kh«ng thªm bít vÇn nµo. V× trung thµnh víi th nh­ vËy, nªn h¸t lªn nghe gÇn nh­ lµ ®äc th - §–C chø kh«ng phi lµ NG¢M, v× khi ng©m ng­i ta ng©n nga ra thµnh nh÷ng ©m ®iÖu phøc t¹p hn. Cã lÏ nh¹c bµi NgËm Ngïi dÔ ®i vµo lßng ng­i ë c¸i lôc b¸t tÝnh ®ã.

Vµo ®o¹n gi÷a, sù ®Òu ®Æn ®­îc gim bít nh chuyn giäng (modulate) sang ©m giai Fa.

TiÕt tÊu 3+3 cña c©u lôc (mµ ta thØnh thong thÊy trong lôc b¸t, kiu nh­ "khi chÐn r­îu, khi cuéc c") ®­îc dÞch y nguyªn ra nh¹c:

§Õn ®©y míi thÊy li th ®­îc thay ®æi ®«i chót, b»ng c¸ch nh¾c ®i nh¾c l¹i c©u "ngñ ®i em" - còng dÔ hiu, v× c¸i kh«ng khÝ "ngñ" nã thÊm vµo toµn bµi! KÕt thóc bn nh¹c lµ nh÷ng cung cña hîp ©m Do thø ® gîi mét cm gi¸c l©ng l©ng, u oi:

VÒ giai ®iÖu, c©u kÕt rÊt c©n ®èi víi c©u ®Çu, v× c©u ®Çu lµm b»ng nh÷ng cung cña hîp ©m Do major.

Còng xin nãi lµ theo ý t«i, kh«ng phi bµi nµo cña Ph¹m Duy hay cña c¸c nh¹c sÜ kh¸c mµ theo s¸t li còng thµnh c«ng nh­ NgËm Ngïi. Qu¸ nhiÒu bµi (k c nhiÒu bµi rÊt næi tiÕng, xin miÔn k ra ®©y) cã khuynh h­íng lªn xuèng lung tung theo nh÷ng dÊu ngang s¾c huyÒn hái ng· nÆng cña li, vµ do ®ã nghe chØ nh­ mét kiu ng©m th t©n thi, kÐm nh¹c tÝnh, v× kh«ng ¸p dông nh÷ng quy t¾c thÈm mü cña ©m nh¹c. §©y lµ mét vÊn ®Ò chung trong viÖc phæ nh¹c th ViÖt Nam mµ t«i sÏ xin nãi tíi sau.

(NgËm Ngïi ®­îc ng­i viÕt pháng so¹n cho piano - xin xem ®Þa chØ web ë cuèi bµi.)
 

Hai c©u ®Çu còng lôc b¸t, nh­ng c¸ch phæ nh¹c kh¸c h¼n NgËm Ngïi. Thay v× theo s¸t tiÕt tÊu vµ ©m ®iÖu cña th th, Ph¹m Duy tËn dông nh÷ng kü thuËt cña d©n ca ViÖt Nam mµ «ng rÊt rµnh, biÕn ®æi tiÕt tÊu b»ng nhiÒu c¸ch:

- L¸y vµ lãt: chØ hai ch÷ "trÌo lªn" mµ thµnh 10 vÇn:

Tuy l¸y ®i l¸y l¹i, nh­ng kh«ng tÎ chót nµo, v× giai ®iÖu còng "trÌo lªn" theo li, trong m­i vÇn ®ã ®· lªn gÇn hai octaves.

- Melisma: mét ch÷ mµ kÐo dµi vµ uèn Ðo lªn xuèng qua nhiÒu cung:

C©u b¸t còng dïng nh÷ng kü thuËt ®ã:

Råi bçng trë l¹i nhÞp nhµng

Nh÷ng c¸ch lãt, l¸y vµ melisma nµy Ph¹m Duy cßn dïng trong nhiÒu bµi d©n ca kh¸c nh­ §è Ai:

§ã lµ vÒ tiÕt tÊu. VÒ ©m giai, bµi nµy dïng ngò cung ® hîp víi d©n ca, nh­ng cã chót nµo ©m ®iÖu T©y ph­ng v× xö dông nhiÒu nh÷ng cung cña hîp ©m tr­ëng (Do major). C¸ch ®i lªn trong c©u lôc

rÊt gin dÞ, m¹nh vµ dÔ nghe: dïng qu·ng 5 (fifth interval) cña Do (Do - Sol), råi qu·ng 5 cña Fa (Fa - Do), råi qu·ng 5 cña Sol (Sol - Re), råi qu·ng 5 cña Do. Ng­i biÕt nh¹c lý sÏ thÊy ngay r»ng qu·ng 5 lµ "hîp ©m" c¨n bn nhÊt trong mäi lo¹i nh¹c (nã lµ harmonic ®Çu tiªn sau octave) vµ Fa - Do - Sol - Re lµ tø cung c¨n bn cña d©n nh¹c, lËp b»ng mét chuçi qu·ng n¨m. Nã lµm cho ©m ®iÖu c©u nµy ®­îm mét vÎ m¹nh vµ s¸ng sña, tr­íc khi ho¸ gii b»ng mét c©u cã giai ®iÖu rÊt ªm ¸i (dïng qu·ng nhá hai vµ ba):

Sù t­ng phn tõ m¹nh mÏ sang ªm ¸i nµy ®­îc c¸c ca sÜ giái khai th¸c rÊt c«ng hiÖu, ®ang crescendo bçng chuyn sang piano - grazioso.

Sau khi cho ta "leo c©y" ë c©u lôc, c©u b¸t kÐo ta ®i xuèng, nh­ng thay v× vÒ Do thÊp (tonic), bçng chuyn hÖ sang La (relative minor).

Lèi chuyn hÖ (metabole) nµy còng lµ mét kü thuËt dïng trong nh÷ng bµi d©n ca ® g©y mét sù bÊt ng, kÞch tÝnh (dramatic).

Nãi tãm l¹i, Ph¹m Duy ®· tËn dông nh÷ng kü thuËt cña d©n ca nh­ l¸y, lãt, melisma vµ metabole ® x©y mét bn "d©n ca míi" rÊt ®iªu luyÖn.
 

L¹i mét bµi lôc b¸t. Nh­ng lèi phæ nh¹c cña Ph¹m Duy trong bµi nµy hoµn toµn kh¸c h¼n NgËm Ngïi hay Nô TÇm Xu©n, ®Õn ®é khã t­ëng t­îng lµ ba bµi cïng mét ng­i lµm ra!

VÒ ý th, cã mét sù võa t­ng phn võa hßa hîp gi÷a c¸i vui cña cnh "xu©n t­i, tiªn ®ång" víi c¸i buån buån cña thi sÜ nhí thiªn thai kh«ng bao gi t×m l¹i ®­îc. Sù t­ng phn nµy sÏ ®­îc nh¹c sÜ diÔn t b»ng sù t­ng phn gi÷a nh¹c ®o¹n A vµ ®o¹n B (mµ ta hay gäi lµ "®iÖp khóc").

Ph¹m Duy viÕt bµi nµy cho cÆp song ca Th¸i Thanh - Th¸i H»ng, nªn nh¹c cã hai bÌ quan träng gÇn ngang nhau. Ngoµi ra «ng cßn viÕt nh÷ng khóc nh¹c ® nèi tiÕp c¸c c©u, phÇn nèi nµy g¾n chÆt chÏ víi ®iÖu chÝnh, kh«ng th t¸ch ri. Ph¹m Duy nãi lµ trong bµi nµy «ng ®· b¾t th phi theo nh¹c, tøc lµ ®Æt quy t¾c thÈm mü cña nh¹c lªn trªn th, vµ kÕt qu lµ mét bn nh¹c d×u dÆt nghe kh«ng th biÕt ®­îc lµ th phæ.

Bèn c©u lôc b¸t trªn cña ThÕ L÷ ®­îc xµo x¸o, s¾p ®Æt l¹i ® cho mét ©m ®iÖu thÝch hîp:

VÒ giai ®iÖu, Ph¹m Duy còng xö dông mét kü thuËt th­ng dïng trong nh¹c cæ ®in T©y ph­ng lµ ®i tõ mét motif (c©u ng¾n, ý nh¹c nhá) mµ khai trin ra. Motif nµy gåm n¨m vÇn, vµ c¸ch lªn xuèng cña nã ®­îc thÊy râ nÕu ta dïng nh÷ng dÊu tiÕng ViÖt (bá hai ch÷ ®Çu):

Mçi lÇn l¸y l¹i motif, th× thay ®æi lªn xuèng mét chót. §o¹n hai hi thay ®æi motif:

Ng­i h¸t hay phi biÕt ®­a vµo mét t­ng phn nµo ®ã ® cho nh÷ng c©u l¸y trë thµnh h©p dÉn; ch¼ng h¹n, hä cã th thay ®æi dynamics hay ng¾t hi (staccato) ë cuèi 2 lÇn dÇu, vµ ng©n dµi ë lÇn cuèi:

Xö dông mét motif ng¾n nh­ vËy lµm bn nh¹c dÔ cm nhËn, nh­ng muèn thùc sù hay th× phi cã mét c¸i "melodic contour" (h×nh d¸ng lín cña giai ®iÖu) ®Ñp ® lµm s­n, trªn ®ã ®Æt motif nh­ nh÷ng viªn g¹ch. Melodic contour ®o¹n ®Çu bµi nµy khëi tõ trªn cao, ®i xuèng tïng ®ît, tíi ®¸y ë ch÷ "kim ®ång", råi tõ tõ ®i lªn trë l¹i. H×nh th nh­ ch÷ U hay nh­ thung lòng. C¸i contour nµy ®­îc nh¾c l¹i mét lÇn n÷a tr­íc khi ®i vµo ®o¹n gi÷a.

HiÖu qu cña cÊu tróc nµy lµ mét ®iÖu nh¹c rÊt vui t­i, rÊt dÔ cm nhËn, nh­ng còng rÊt mü thuËt ë quy m« lín vµ nhá. Ngoµi ra còng nªn nhËn thÊy lµ ®i qua gÇn 120 notes nh¹c råi míi nghØ ë chñ ©m, kh¸c víi NgËm Ngïi cø 6 hay 8 ch÷ lµ vÒ chñ ©m. Sù dÌ sÎn chñ ©m nµy lµm cho ý nh¹c chuyn ®éng kh«ng ngõng.

Sang ®o¹n gi÷a (B), Ph¹m Duy t¹o ra mét sù t­ng phn tuyÖt ®Ñp kh«ng nh÷ng vÒ tiÕt tÊu (tõ liªn tôc ®æi thµnh chËm r·i, ng¾t qu·ng), mµ cßn b»ng c¸ch chuyn vµo ©m giai thø cña cung bËc 3, tøc lµ tõ Do major chuyn qua Mi minor. §©y lµ mét modulation kh¸ ®Æc biÖt (phÇn lín nh¹c sÜ kh¸c sÏ chuyn qua Do minor hoÆc La minor chø kh«ng nghÜ tíi chuyn qua Mi minor), nã cho ®iÖu nh¹c lóc nµy mét mµu s¾c hi bÊt ng, m hå, l©ng l©ng, buån buån... nãi tãm l¹i lµ rÊt hîp víi li:

Sù t­ng phn víi ®o¹n A ®­îc nhÊn m¹nh b»ng nh÷ng melisma (uèn Ðo giäng) vµ appoggiatura rÊt duyªn d¸ng, uyn chuyn trong nh÷ng ch÷ "¤", "h¹c", "tr¾ng", "bay", "vÒ"...

Sau khi cñng cè giäng Mi thø b»ng nh÷ng hoµ ©m th­ng lÖ (La thø, Si 7, Mi thø), nh¹c chuyn qua relative major (Sol tr­ëng) råi dïng nh÷ng dominant progressions (hîp ©m Mi -> La -> Re -> Sol -> Do nèi tiÕp nhau tõng qu·ng 4) rÊt tù nhiªn, hîp lý vµ cæ ®in ® trë l¹i giäng Do cò:

Nh÷ng modulations vµ chord progression liªn miªn nµy lµm mµu s¾c nh¹c trong ®o¹n B thay ®æi kh«ng ngõng, khiÕn ng­ßi nghe cã cm t­ëng nh­ ®i qua mét "cÇu vång ©m thanh" (rainbow of sound) khã t×m thÊy trong bn nh¹c ViÖt Nam nµo kh¸c. Ta cm hÊy lµ trong ®o¹n A, sù chuyn ®éng (movement) cña nh¹c n»m ë bÒ mÆt, ë tiÕt tÊu rén r·, cßn sang ®o¹n B, sù chuyn ®éng nµy "lÆn" xuèng chiÒu s©u cña hoµ ©m, cßn bÒ mÆt tiÕt tÊu th× trë thµnh ph¼ng lÆng.
 

Trong khi bµi TiÕng S¸o Thiªn Thai chó träng ®Õn ©m ®iÖu ® quyÕn rò lßng ng­i, bµi Ph¸p Th©n sau ®©y chó träng ®Õn viÖc dïng ©m ®iÖu, nhÊt lµ hßa ©m, ® diÔn t ý t­ëng. Cã th gäi ®©y lµ nh¹c biu t­îng (symbolist music). Ph¹m Thiªn Th­, còng nh­ Ph¹m Duy, næi tiÕng nhÊt trong quÇn chóng lµ nh nh÷ng bµi t×nh ca nh­  "Ngµy X­a Hoµng ThÞ", nh­ng vÒ gi¸ trÞ nghÖ thuËt th× phi k ®Õn nh÷ng bµi §¹o Ca cña hai t¸c gi nµy.

Theo t«i, M­i Bµi §¹o Ca lµ mét trong hai t¸c phÈm hay nhÊt cña Ph¹m Duy (t¸c phÈm kia lµ tr­ng ca MÑ ViÖt Nam), mµ còng lµ cña nÒn t©n nh¹c ViÖt Nam nãi chung. §o¹n nµy dùa theo hai nhµ nh¹c häc Etienne Gauthier vµ Hoµng Ngäc TuÊn. V× bµi ®· kh¸ dµi nªn chØ nãi vÒ §¹o Ca 1 (Ph¸p Th©n) mµ th«i.

§¹o ca lµ th cña Ph¹m Thiªn Th­, mét thÇy tu kiªm thi sÜ (hoÆc thi sÜ ®éi lèt thÇy tu), do Ph¹m Duy phæ nh¹c. Ch÷ "§¹o" kh«ng cã nghÜa lµ t«n gi¸o, mµ cã nghÜa lµ con ®­ng. Tuy nhiªn §¹o kh«ng phi chØ cã nghÜa lµ con ®­ng cña L·o.   nghÜa ch÷ §¹o ®· râ rµng .trong toµn th m­i bµi §¹o Ca vµ th©u tãm trong bµi mét: m×nh víi ta tuy hai mµ mét, th× t¹i sao cßn ph©n biÖt L·o víi PhËt?

§¹o Ca kh«ng phi lµ mét bµi häc triÕt lý. §· rÊt nhiÒu t¸c phÈm v¨n häc nãi vÒ nh÷ng ý t­ëng trong §¹o Ca mét c¸ch s©u s¾c hn. C¸i ®Æc biÖt cña §¹o Ca lµ sù céng t¸c mËt thiÕt gi÷a hai t¸c gi, ®­a ®Õn mét sù ®ång nhÊt ch­a tõng cã gi÷a th vµ nh¹c. VÒ nh¹c lý, ®im ®Æc s¾c nhÊt cña §¹o Ca lµ trong vµi bµi nh¹c sÜ ®· x©y dùng toµn bn nh¹c c¨n cø tõ hßa ©m (harmony) chø kh«ng phi lµ tõ sù ng©n nga c©u th nh­ lèi lµm nh¹c cña hÇu hÕt c¸c nh¹c sÜ VN, ngµy x­a còng nh­ b©y gi.

(muèn nghe §¹o Ca b»ng realaudio xin vµo http://kicon.com/PhamDuy)

PTT/PD ®Æt tªn tùa cho §¹o Ca lµ "Trong thµnh v¸ch s­ng mï" - mét ng­i ®i t×m ch©n lý, ® tho¸t ra khái ®¸m s­ng mï tèi ¸m. Ch©n lý cã th ë rÊt gÇn ta nh­ng ta kh«ng thÊy. Bµi ca khëi ®Çu ë Sol tr­ëng, nh­ng ngay cuèi c©u ®Çu ®· xuÊt hiÖn nèt E gim nghe lµ l¹ - giäng C thø ch¨ng? Trë l¹i G tr­ëng, nh­ng råi l¹i hiÖn ra mét cung B gim kh«ng thuéc th tr­ëng. C©u nh¹c nghe khóc khuûu, lÇn mß, s so¹ng, nhiÒu lÇn nh­ muèn ®æi mµ l¹i trë vÒ chç cò, ch©n lý nh­ s¸t gÇn nh­ng råi l¹i xa vi:

mét giäng E gim tr­ëng thËt bÊt ng mµ còng thËt hîp lý, thËt xa l¹ mµ còng thËt gÇn gòi (v× tõ hîp ©m G tr­ëng tíi hîp ©m E gim tr­ëng chØ ®æi cã hai b¸n cung). Ch©n lý ë ngay c¹nh ta mµ ta kh«ng biÕt!

Nh¹c sÜ Hoµng Ngäc TuÊn phª b×nh r»ng sù xö dông hoµ ©m mét c¸ch hîp lý ® x©y dùng bn nh¹c nµy ®· khiÕn cho nã xøng ®¸ng ®­îc coi lµ tét ®Ønh cña ©m nh¹c VN tr­íc 1975.

Trong hai bµi vÒ thu mµ Ph¹m Duy dÞch tõ th Ph¸p, bµi Mïa Thu ChÕt ("Ta h¸i ®i mét côm hoa th¹ch tho...") ¨n kh¸ch hn nhiÒu v× ©m ®iÖu dÔ nghe hn, vµ cã lÏ còng v× cã ta víi em ë trong, cßn Thu Ca §iÖu Ru §n th× rÊt ®n ®éc! Nh­ng vÒ gi¸ trÞ ©m nh¹c th× Thu Ca cao hn Mïa Thu ChÕt.

Thu Ca kh«ng phi lµ mét bµi th phæ nh¹c theo nghÜa th«ng th­ng v× li ®­îc pháng dÞch tõ tiÕng Ph¸p. Tuy nhiªn t«i còng xin nãi vÒ nã ë ®©y v× Ph¹m Duy ®· rÊt xuÊt s¾c trong viÖc diÔn ®¹t nh÷ng ý t­ëng, cm xóc cña nguyªn bn.

Bµi th cña Verlaine rÊt nhiÒu Ên t­îng, «ng gîi lªn nh÷ng tiÕng vÜ cÇm lª thª, nøc në, lµm ta cã th t­ëng t­îng c nh÷ng tiÕng m· vÜ cä s¸t d©y ®µn khi tÊu lªn mçi nèt nh¹c. Nh¹c cña Ph¹m Duy ®· diÔn dÞch nh÷ng Ên t­îng ®ã thµnh nh¹c rÊt thµnh c«ng.

§o¹n ®Çu (A) ®i vµo víi mét ®iÖu nh¹c chËm r·i, mÒm m¹i, l­ít dµi nh­ tiÕng vÜ cÇm mét c¸ch u oi vµ lª thª trong th minor (hay ®óng hn lµ mét th ngò cung):

C©u nh¹c ng¾n, nh­ nh÷ng tiÕng nghÑn, vµ kh«, chØ dïng bùc 1, 5 vµ 8 cña ©m giai Fa, råi transpose c¸i motif ®ã lªn Si flat, mét hîp ©m nghe hi ch­íng, ® diÔn t sù nghÑn ngµo tøc t­ëi trong cæ häng. Motif rÊt ng¾n (hai nèt nh¹c) ®ã l¸y nhiÒu lÇn, lªn dÇn, råi kh«ng ®­îc hãa gii (resolve) vÒ chñ ©m mµ l löng ë cung Re (bËc 2) ® diÔn t t©m thÇn hoang mang bÊt ®Þnh cña thi sÜ.

Còng nh÷ng c©u nh¹c rÊt ng¾n, chØ hai tíi bèn tiÕng, nh­ nh÷ng chiÕc l¸ kh« tho¸ng bay l t trong giã. Còng nh­ ®o¹n hai, kh«ng cã sù hãa gii vÒ chñ ©m, mµ nÐt nh¹c kÕt thóc l löng ë Sol (bùc 5).

Tõ nh÷ng tiÕng nØ non k l cã tÝnh c¸ch hi ci l­ng cña §Æng ThÕ Phong trong "Giät M­a Thu" tíi khóc nh¹c ®Çy Ên t­îng cña Thu Ca §iÖu Ru §n, nh¹c vÒ Thu cña ViÖt Nam ®· tiÕn mét b­íc rÊt dµi. Nh¹c th­ng m¹i gÇn ®©y kh«ng cã bµi nµo tiÕp nèi, thËm chÝ bÐn gãt "Thu Ca" mµ tr¸i l¹i, cã vÎ quay trë l¹i c¸i nØ non dÔ d·i thi xa x­a.

(Thu Ca §iÖu Ru §n ®­îc ng­i viÕt pháng so¹n cho classical guitar - xin xem ®Þa chØ web ë cuèi bµi)
 

KET LUAN

Qua nh÷ng bµi th phæ nh¹c võa k, t«i ®· cè g¾ng minh häa nh÷ng kü thuËt phæ nh¹c ViÖt Nam cña mét bùc thÇy rÊt ®a d¹ng vÒ m«n nµy.

Tõ gin dÞ (NgËm Ngïi) ®Õn cÇu kú (Nô TÇm Xu©n), tõ "cè ý vông vÒ" (Kû VËt Cho Em) tíi tinh vi (ThuyÔn ViÔn Xø), tõ ©m ®iÖu d©n nh¹c ViÖt Nam (NTX) tíi ©m ®iÖu T©y ph­ng (TiÕng S¸o Thiªn Thai), tõ c¸ch dïng tiÕt tÊu (NTX, TSTT, Thu Ca) tíi c¸ch dïng giai ®iÖu (TVX) tíi c¸ch dïng hßa ©m (TSTT, Ph¸p Th©n), tõ gi÷ nguyªn bn (NN) tíi s¾p ®Æt h¼n l¹i li th (TSTT), kh«ng cã khÝa c¹nh nµo cña kü thuËt phæ nh¹c mµ Ph¹m Duy kh«ng cã tµi xö dông mét c¸ch l·o luyÖn.

Tùu chung, môc ®Ých cña sù phæ nh¹c th lµ ® t¨ng c­ng ©m ®iÖu vµ ý t­ëng cña th. Cã hai c¸i tests ta cã th dïng ® xem môc ®Ých ®ã cã ®¹t ®­îc hay kh«ng:

1. Ng­i nghe kh«ng ®­îc cm thÊy ®©y lµ bµi th
2. NÕu biÕt lµ th, ng­i nghe phi cm thÊy bµi ca cã c¸i g× hay hn bµi th, vµ dÜ nhiªn lµ kh«ng ®i ng­îc ý bµi th.

Phæ nh¹c th ViÖt Nam rÊt dÔ mµ còng rÊt khã. DÔ v× tiÕng ViÖt cã dÊu, ©m ®iÖu b»ng tr¾c ªm ¸i cña th tù nã ®· gîi ra ®iÖu nh¹c uèn Ðo ®i lªn ®i xuèng. ChØ cÇn nghe nh÷ng ®iÖu "hß HuÕ" th× ®ñ thÊy lµ li th dÔ nh h­ëng lªn nh¹c chõng nµo. Khã, lµ v× chÝnh nh÷ng dÊu ®ã cÇm tï ng­i viÕt nh¹c, khiÕn trÝ t­ëng t­îng ©m nh¹c cña hä nh­ bÞ xiÒng xÝch, mÊt phãng kho¸ng, ® nh÷ng ©m ®iÖu cña th trãi buéc nh÷ng quy luËt mü thuËt cña ©m nh¹c.

V× vËy rÊt dÔ lµm mét bµi th VN phæ nh¹c tÇm th­ng. BÊt cø ai biÕt 1, 2 ©m giai (tr­ëng, thø hay ngò cung) còng cã th "phæ nh¹c" mét bµi th. PhÇn lín th phæ nh¹c VN n»m trong lo¹i nµy. RÊt khã lµm mét bµi th phæ nh¹c xuÊt s¾c, tho¸t ra ngoµi ®iÖu th vµ ®em thªm hån vµo th nh­ nh÷ng bµi ta ®· thÊy.

Ph¹m Quang TuÊn
http://www.geocities.com/Vienna/Choir/2279/music.htm