Sign In Sign-Up

Welcome!

Close

Would you like to make this site your homepage? It's fast and easy...

Yes, Please make this my home page!

No Thanks

  Don't show this to me again.

Close

(Bài này kh·i ð¥u là mµt bài thuyªt trình trong mµt bu±i h÷p m£t thân m§t v¾i mµt s¯ nhÕc sî · Paris ngày 2/7/2000. Tôi ðã viªt lÕi và thêm nhæng giäi thích, ví dø ð¬ ng߶i không biªt nhÕc lý cûng có th¬ theo ðßþc. Xin cáo l²i v¾i các bÕn nhÕc sî nào cäm th¤y có quá nhi«u chi tiªt dông dài.)

Trong bài này tôi xin k¬ lÕi mµt cuµc hành trình cá nhân ð¬ tìm mµt ð߶ng l¯i riêng cho ca khúc cüa tôi. Khi còn trë tôi viªt vài chøc ca khúc trong khoäng th¶i gian hai nåm, r°i t¾i mµt ngõ cøt vì tôi ðã nói t¤t cä nhæng gì tôi mu¯n nói và không mu¯n l§p lÕi. Sau mµt th¶i gian gián ðoÕn h½n 20 nåm, tôi mu¯n viªt ca khúc tr· lÕi nhßng cäm th¤y mình không th¬ viªt theo ki¬u ngày xßa ðßþc næa. Phäi viªt theo ki¬u m¾i, nhßng thª nào là m¾i?

Mu¯n làm gì m¾i thì ta phäi biªt thª nào là cû. Tôi bèn tìm hi¬u nhæng ð£c tính cüa nhÕc Vi®t Nam nói chung (k¬ cä nhæng bài tôi viªt th¶i xßa, dî nhiên) v« m÷i m£t kÛ thu§t: giai ði®u (melody), tiªt t¤u (rhythm), t¯c ðµ (tempo), c߶ng ðµ (volume), hình th¬ (form), hòa âm (harmony).
 

GIAI ÐIÊU VÀ CHœ ÂM

1. Chü âm (tonic) là cung chính cüa mµt ði®u nhÕc, cung mà m÷i giai ði®u mu¯n dçn ta v« nhß mµt kªt lu§n. Giai ði®u (melody) nhÕc VN luôn luôn tr· v« chü âm · cu¯i bài và ngay trong bài cûng tr· v« chü âm r¤t th߶ng, th߶ng cÑ 2 hay 4 câu mµt l¥n và có khi m²i câu mµt l¥n, nhß trong ðoÕn ð¥u bài Ng§m Ngùi cüa PhÕm Duy:

(Nghe MIDI)

Mµt ví dø næa là Mùa Thu Cho Em (Ngô Thøy Miên), trong câu ð¥u 10 notes ðã dùng chü âm nåm l¥n, gây mµt cäm giác r¤t êm ái ng÷t ngào (nh¤t là khi các notes khác ð«u thuµc v« hþp âm chü G-B-D):

Thính giä Vi®t th߶ng r¤t thích v« chü âm nhß v§y vì nghe khoái tai, cho ta mµt cäm giác êm ä, nghï ng½i, nhßng làm v§y không th¬ kéo dài ðßþc sñ chú ý (sustain interest) hay gây ra cång thÆng (tension). Mµt h§u quä không t¯t næa là nó gây ra thói l߶i biªng · ng߶i viªt nhÕc, vì giai ði®u nào dù t¥m th߶ng ðªn ðâu cûng tr· thành "nghe ðßþc" khi tr· v« chü âm. Vì v§y vi®c ð¥u tiên tôi nh¡m t¾i là tránh v« chü âm th߶ng xuyên. Tôi cho r¢ng mµt bài hát chï c¥n v« chü âm mµt l¥n là ðü, ho£c nªu không v« thì càng t¯t. Sñ tránh v« chü âm gây ra mµt cäm giác th¡c m¡c, dang d·, bñc d÷c, không thöa mãn ng߶i nghe, khiªn h÷ phäi tiªp tøc nghî ðªn bän nhÕc sau khi nó kªt thúc, cûng nhß mµt phim trinh thám mà thü phÕm không ðßþc phát hi®n hay còn sñ ng¶ vñc (dî nhiên nªu phim ðã d· mà còn làm ng߶i ta bñc thì ng߶i ta càng chóng quên!). Tôi áp døng nguyên t¡c này tri®t ð¬ trong nhæng bài DÕ khúc và Ðoän khúc mßa. DÕ khúc kªt thúc cách chü âm (E) mµt khoäng tritone r¤t chß¾ng:
 
 

(Nghe MIDI)

Quyªt ð¸nh "không v« chü âm" này ðã có h§u quä r¤t "khüng khiªp" v¾i vi®c viªt nhÕc cüa tôi. H§u quä "x¤u" là, trong khi trß¾c ðây tôi có th¬ làm cho b¤t cÑ giai ði®u nào cûng tr· thành nghe ðßþc, xuôi tai, thì sau khi áp døng nguyên t¡c này tôi phäi vÑt ði h½n 90% nhæng giai ði®u mà tôi nghî ra, gây m®t óc và chán nän không ít. H§u quä "t¯t" là ði«u ðó buµc tôi phäi nghî ra nhæng âm ði®u m¾i më h½n.

2. Giai ði®u VN th߶ng giæ nguyên chü âm, ít khi chuy¬n gi÷ng (modulate), và nªu có chuy¬n thì cûng sang nhæng keys g¥n nhß b§c IV (subdominant) hay b§c V (dominant). Chï thïnh thoäng m¾i có mµt bài có mµt sñ chuy¬n gi÷ng ð£c s¡c h½n nhß Tiªng sáo Thiên thai cüa PhÕm Duy (ðoÕn giæa bài này modulate lên bñc III, r°i thêm mµt bñc III tÑc là sang b§c V trß¾c khi tr· lÕi key cû) hay bài ÐÕo ca 1 cûng cüa PD (t× G major sang Eb major). Tôi th¤y c¥n bö thói quen phäi giæ nguyên chü âm.

3. Giai ði®u VN th߶ng quá d­ ðoán (predictable) vi dùng qua nhi«u nhæng kÛ thu§t quá cû nhß höi ðáp (hai câu gi¯ng nhau tr× kªt thúc), transpositions (mµt câu nhÕc l§p ði l§p lÕi nhi«u l¥n, m²i l¥n nâng lên cao hay xu¯ng th¤p), th߶ng là chuy¬n t×ng b§c II hay b§c IV hay V, ho£c nhæng câu l§p lÕi g¥n y nguyên.

Ví dø: Transpositions trong Mùa thu cho anh (Ngô Thøy Miên)

(Nghe MIDI)

Nhæng kÛ thu§t này không th¬ tránh ðßþc hoàn toàn và phäi xØ døng trong b¤t cÑ ði®u nhÕc nào nhß mµt thÑ keo ð¬ dán n¯i các ph¥n tØ trong ði®u nhÕc, gây ra mµt sñ mÕch lÕc, và ð¬ kéo dài, khai tri¬n mµt ý. Nhßng nªu lÕm døng chúng hay ð¬ cho chúng tr· thành ý chính cüa ði®u nhÕc, thì s¨ tr· thành nhàm và giä tÕo, nhß mµt ngôi nhà chï có h° mà không có gÕch.

4. Giai ði®u VN chï dùng nhæng thang âm (scale) thông th߶ng nhß trß·ng, thÑ, ngû cung (B¡c, Nam, Oán...), còn nhæng thang âm khác nhß whole-tone không bao gi¶ dùng t¾i. Ðó là kªt quä cüa sñ viªt giai ði®u theo trñc giác (nghîa là theo trí nh¾ và sñ quen thuµc) chÑ không theo phân tích. Ta có th¬ d­ dàng tìm nhæng thang âm m¾i lÕ b¢ng cách ghép nhæng thang âm sÇn có hay thêm nhæng cung lÕ vào mµt thang âm sÇn có. Tôi dùng guitar hay keyboard ð¬ thí nghi®m v¾i nhæng thang âm m¾i và dò xem nhæng thang âm ðó cho ta mµt cái "mood" gì.

Ví dø: Thang âm toàn cung (whole tone) trong DÕ khúc (cu¯i ðoÕn)

(MIDI)

Ví dø : Ðoän khúc mßa

(MIDI)

5. Giai ði®u VN r¤t bäo thü trong vi®c xØ døng intervals, tránh nhæng interval l¾n (tr× octave là mµt interval r¤t t¥m th߶ng) hay nhæng interval "trøc tr£c" nhß tritone (6 semitones), major 7^th, minor 9^th. Tuy nhiên PhÕm Duy ðã dùng nhæng chu²i notes träi trên mµt interval l¾n trong Kiªp nào có yêu nhau:

(MIDI)

Trong nhÕc m¾i tôi t§n døng nhæng interval l¾n và khúc m¡c.. ChÆng hÕn trong bài DÕ khúc tôi tr¥m xu¯ng mµt tritone (mµt khoäng cách th߶ng ðßþc coi là chß¾ng và khó hát) ð¬ di­n tä ý "bóp ngh©t m÷i hy v÷ng" (ð°ng th¶i cûng ð±i l¶i thành "hy v÷ng b¸ bóp ngh©t" ð¬ hai chæ "bóp ngh©t" trùng vào khoäng cách tritone).

Ví dø: DÕ khúc

Trong Ðoän khúc mßa, sau mµt khúc nhÕc dài (5 phút) khá ð«u ð«u, tr¥m ngâm, tôi dùng mµt melisma (mµt chæ lß¾t qua nhi«u notes) nhäy mµt interval r¤t rµng, lß¾t qua mµt tritone, mµt major third, r°i lÕi mµt tritone, tÕo mµt tß½ng phän dramatic ð¬ làm cao ði¬m cho toàn bài:

TIŠT T„U (RHYTHM)

1. NhÕc VN th߶ng xØ døng nhæng câu r¤t ð«u ð£n. Có mµt th¶i g¥n nhß bài nào cûng dùng nh¸p slow rock m²i câu tám chæ. Sau có có mµt th¶i dùng câu 4 chæ t× ð¥u t¾i cu¯i bài:

Thói quen này có l¨ vì nhi«u bän nhÕc ph± t× th½. Tuy nhiên không c¥n thiªt phäi làm nhß v§y. Ь tránh tính cách d­ ðoán (predictability), ta có th¬ thêm b¾t chæ hay xáo trµn l¶i th½ ð¬ thay ð±i ðµ dài cüa th½. Ngay t× th¶i ti«n chiªn ðã có nhæng bài xØ døng khéo léo sñ thay ð±i ðµ dài cüa câu, nhß bài Bi®t Ly cüa Dzoãn Mçn trong ðó s¯ chæ trong câu lên xu¯ng nhß nhæng c½n sóng rÕt rào:

(MIDI)

2. NhÕc VN th߶ng hay dùng nh¸p 2/4, 3/4 ho£c 4/4 (khi hát thì th߶ng ð±i ra 6/8 hay 9/8). R¤t ít khi thay ð±i, và không bao gi¶ dùng nhæng nh¸p r¡c r¯i h½n nhß 5/4, 7/4. Ði«u này làm tång tính cách d­ tiên ðoán. Mu¯n bän nhÕc khó ðoán trß¾c h½n, c¥n thay ð±i nh¸p hay dùng nhæng nh¸p m¾i lÕ h½n.

3. Nhæng câu hát VN luôn luôn kªt thúc · nh¸p n£ng và ít khi dùng nh¸p chöi, ho£c nªu có dùng thì cûng theo nhæng khuôn mçu nh¤t ð¸nh cüa rumba, bolero. Ðây là mµt khuyªt ði¬m l¾n cüa tân nhÕc VN, mµt sñ thoái hóa so v¾i dân ca trong ðó nh¸p chöi (syncopation) th߶ng ðßþc xØ døng khéo léo. Khuyªt ði¬m này là do giæ nguyên ð£c tính cüa tiªng Vi®t. Tiªng Vi®t ít nh¤n mÕnh (accent, stress) và nªu có thì trong nhæng chæ kép, th߶ng là v¥n sau ðßþc nh¤n. Th¬ th½ thu¥n túy cüa VN là th½ løc bát, tiªt t¤u th¬ th½ này r¤t ð«u ð£n và n£ng n«:

nghe nhß di­n hành. Trong dân ca khi løc bát ðßþc ph± nhÕc thì hay thêm nhæng tiªng láy, ð®m ð¬ tránh l§p lÕi cái nh¸p bu°n të này (xin xem bài Løc bát và NhÕc Vi®t Nam), nhßng các tác giä tân nhÕc th߶ng l߶i biªng và ph± y nguyên, ít sáng tÕo và thay ð±i.

Tiªng Anh có nhæng stress mÕnh nên th߶ng gþi nhæng nh¸p r¡c r¯i h½n. Khi viªt bài Castles in the Clouds (mµt bài có nhæng câu tiªng Anh trµn lçn tiªng Vi®t), tôi ð¬ ý r¢ng m²i khi ph± nhÕc mµt câu tiªng Anh, nh¸p th߶ng stress · v¥n ð¥u và nh© h½n · v¥n sau, gây ra syncopation và cho ta mµt cäm giác nh© nhàng l½ lØng :

(MIDI)

nhßng khi chuy¬n sang mµt câu tiªng Vi®t thì tiªt t¤u có khuynh hß¾ng tr· thành ð«u ð«u të nhÕt h½n (nhßng ngßþc lÕi, giai ði®u có khuynh hß¾ng lên xu¯ng nhi«u h½n vì nhæng d¤u).

Trong nhÕc VN, ngay cä nhæng bài mu¯n chuy¬n ðÕt cäm giác l½ lØng cûng không thoát ra khöi thói quen này (nh¤n mÕnh v¥n cu¯i), nhß trong bài Chi«u cüa Dß½ng Thi®u Tß¾c:

nghe chÆng có vë bâng khuâng nhung nh¾ gì l¡m. Trong tân nhÕc VN tôi chï biªt bài Ð߶ng Chi«u cüa H°ng Duy®t xØ døng khéo léo nhæng nh¸p nh© · cu¯i câu (viªt theo trí nh¾):

Mµt ví dø næa là bài R×ng Thu cüa Mai Anh Tu¤n, nguyên tác nhß sau:

mà tôi ðã soÕn cho piano nhß sau ð¬ làm nh© ði:

4. NhÕc VN ít hay không xØ døng sñ im l£ng (nghï kéo dài). Tôi c¯ g¡ng xØ døng sñ im l£ng dài khi c¥n thiªt ð¬ tång vë dramatic, nh¤t là khi mood cüa bän nhÕc thay ð±i. Thính giä VN không quen, nên có khi v² tay tß·ng bän nhÕc ðã ch¤m dÑt! (Xin nghe Ðoän khúc mßa, Lý quÕ kêu, Dòng sông hoài ni®m)
 
 

T�C Г VÀ C¿–NG Г (TEMPO AND VOLUME)

T¯c ðµ và c߶ng ðµ cüa ca khúc VN, nh¤t là nhæng bài làm g¥n ðây, th߶ng ít khi thay ð±i, ph¥n vì chü yªu là làm ð¬ nhäy ð¥m, ph¥n vì nhÕc sî Vi®t Nam không có thói quen di­n tä nhæng biªn chuy¬n v« tình cäm, cäm xúc qua tiªng nhÕc. Bài nào bu°n thì bu°n t× ð¥u ðªn ðuôi, bài nào vui thì vui t× ð¥u ðªn ðuôi (tuy nhiên cûng có nhæng ngoÕi l® - càng ngày càng hiªm và th߶ng chï th¤y · nhæng bän xßa khi mà nhÕc sî Vi®t Nam còn nhi«u tinh th¥n khai phá - nhß Thiên Thai cüa Vån Cao,V« Mi«n Trung, Tình ca cüa PhÕm Duy). — ðây tôi không nói v« sñ thay ð±i tempo và volume tùy hÑng, nhß khi ng߶i ca sî hát ch§m và nhö lÕi · cu¯i bài ho£c r¯ng lên lúc lên cao, nhßng chï nói v« sñ thay ð±i c¥n thiªt (inherent) trong bän nhÕc. Trong Bài Tình ca ð¥u tiên, tôi thay ð±i tempo và volume khi chuy¬n t× ðoÕn này qua ðoÕn khác ð¬ di­n tä nhæng tình cäm vui, bu°n, hy v÷ng, kh¡c khoäi v.v. Trong Castles in the clouds, tôi thay ð±i tempo ngay trong mµt ðoÕn:

Mµt ng߶i bÕn r¤t sành âm nhÕc VN ðã nói v¾i tôi r¢ng nhÕc cüa tôi không có vë "Vi®t Nam", th§m chí h½i shocking, vì nhæng biªn ð±i ðµt ngµt v« c߶ng ðµ và t¯c ðµ mà ng߶i Vi®t không quen. Ðây cûng là ¤n tßþng tôi mu¯n gây ra, nhß trong Bài Tình ca ð¥u tiên khi tôi di­n tä mµt cäm xúc b¤t ng¶ b¢ng cách ð±i nh¸p, tång c߶ng ðµ, và ðµt ngµt nâng chü âm lên mµt bán cung:

FORM

NhÕc VN th߶ng dùng th¬ ABA (ði®u chính, ði®u hai, tr· lÕi ði®u chính). Th¬ này d­ theo d­ nghe (vì quen thuµc v¾i thính giä), d­ viªt (nghî ra mµt ði®u nghe ðßþc, n£n óc thêm ba b¯n câu b¡c c¥u làm ðoÕn B, là xong bài). Tuy nhiên chï dùng mµt th¬ thì làm sao mà nhÕc di­n tä ðßþc nhæng tình cäm, cäm xúc biªn chuy¬n theo nhi«u chi«u hß¾ng khác nhau? Do ðó tôi nghî c¥n dùng nhæng th¬ khác, m«m dëo h½n tùy theo ý cüa bài ca, tuy làm nhß v§y s¨ m®t nh÷c h½n. Trong Bài tình ca ð¥u tiên tôi dùng th¬ A-B-C-D ð¬ di chuy¬n qua nhæng cäm xúc bu°n, lo, giäi thoát và vui.
 

HÒA ÂM

Ng߶i viªt ca khúc VN th߶ng không chú tr÷ng ðªn harmony, cÑ viªt giai ði®u lên xu¯ng theo l¶i r°i lúc trình di­n thì tñ do ráp harmony vào. Cung Tiªn là mµt ngoÕi l® vì ông luôn luôn ghi chú hòa âm c¦n th§n trong các ca khúc. Mµt ngoÕi l® næa là PhÕm Duy khi ông xØ døng hoà âm làm cái s߶n cüa bän nhÕc, nhß trong ÐÕo Ca 5: Mµt Cành Mai. Trong bài này PD khéo léo dñng mµt giai ði®u (melody) ði xu¯ng, lên trên mµt chu²i hþp âm ði lên, mà hai cái vçn ði v¾i nhau r¤t khång khít:

Ít "showy" h½n nhßng không kém ph¥n tinh tª, trong ÐÕo Ca 1: Pháp Thân PD dùng hai hþp âm r¤t xa nhau (v« tß½ng quan nhÕc lý) nhßng cûng r¤t g¥n nhau (vì các notes chï cách nhau hai bán cung) là G và Eb ð¬ bi¬u tßþng cho thª gi¾i tr¥n tøc và thª gi¾i vînh cØu (xin xem bài Bàn v« ÐÕo Ca).

Trong nhÕc ngoÕi qu¯c ðß½ng th¶i, mµt thí dø r¤t hay v« vi®c xØ døng hoà âm là bài One Note Samba cüa Jobim, trong ðó cä ðoÕn melody chï dùng có mµt cung nhßng vçn hay vì hòa âm biªn chuy¬n r¤t khéo léo và b¤t ng¶. Tôi cûng tìm cách áp døng nhæng hþp âm (tß½ng ð¯i) m¾i më nhß major 7th, 9th, 11th, 13th, nhæng kÛ thu§t bitonal hay nhæng note bass biªn cung ð¬ tÕo sñ cång thÆng.
 
 

KŠT LU‡N

Vi®c phá bö ß¾c l® tuy nghe thì d­ nhßng thñc ra r¤t khó, vì nhæng ß¾c l® quen thuµc làm cho ði®u nhÕc d­ nghe. Dî nhiên, ta không c¥n (và ch¡c là không th¬) ði ngßþc t¤t cä các ß¾c l® cùng mµt lúc. Ði ngßþc nhi«u hay ít còn tùy theo ý thích m²i tác giä và khung cänh cüa m²i bài.

Ca khúc VN th߶ng có nhæng l¶i và ý bu°n lâng lâng, "tôi bu°n không hi¬u vì sao tôi bu°n", nhæng kh¡c khoäi, th߶ng nói v« nhæng tình dang d·, lá r½i, nh¾ nhung, bâng khuâng... nhßng nhÕc cüa nhæng ca khúc ðó thì th߶ng quá ß¾c l®, tròn trînh, ð«u ð£n, không làm thoát ðßþc ý. Chï khi nào ði thoát ra khöi nhæng ß¾c l® mà nhi«u khi chính ng߶i viªt cûng không ng¶ ðang ràng buµc mình, thì sñ di­n tä m¾i hæu hi®u h½n.

PhÕm Quang Tu¤n
Tuan.Pham@unsw.edu.au
July 2000

Tác giä xin cám ½n nhÕc sî Hoàng Ng÷c Tu¤n là ng߶i ðã cho tôi r¤t nhi«u ý kiªn b± ích v« ð« tài này.

Back to Pham Quang Tuan's music page